ظرفیت درآمدزایی و فرصت‌های آینده ترانزیت ایران
معمولا تمامی کشورها به دنبال یافتن ظرفیت‌های حوزه جغرافیایی یا جمعیتی خود در راستای تحرک اقتصادی هستند. ورود به برخی مسیرها و مولفه‌های اقتصادی و درآمدزایی از آنها بسیار سخت و پر هزینه است؛ اما رسیدن به برخی آیتم‌های اقتصادی و خلق درآمد و ثروت از این منابع برای برخی کشورها و جوامع بالقوه خلق شده و نعمتی خدادادی است که در اختیارشان قرار دارد. به طور مثال، دریا خود یک فرصت اقتصادی است که در اختیار ما قرار گرفته است.
ما کشوری ترانزیتی هستیم و بدون اینکه بخواهیم هزینه و مانور زیادی بدهیم، از این ظرفیت بالقوه برخورداریم. ایران کشوری امن است و با آب‌های آزاد دنیا ارتباط دارد. به همین دلیل، هزینه‌های ترانزیتی کشور ما تقریبا مناسب است. از طرفی، در همسایگی ما کشورهای زیادی در مجموع با چند صد میلیون نفر جمعیت قرار دارند.
این فرصت‌ها برای توسعه ترانزیت ما وجود دارد و اینکه چقدر از این ظرفیت استفاده می‌کنیم، به سیاست، هنر و نحوه مدیریت بخش خصوصی و دولتی بستگی دارد. طبق آمار و ارقام موجود، حجم ترانزیت ما به زیر١٠ میلیون تن رسیده و این امر نشان‌دهنده این است که نتوانسته‌ایم از این فرصت بهره کافی ببریم.
بهبود این آمار نیازمند الزاماتی است؛ حوزه دیپلماسی اقتصادی ما و تعاملات بین‌المللی باید تقویت شود و به بحث نوسازی ناوگان، تکمیل زیرساخت‌ها و بها دادن به شرکت‌های حمل و نقلی و نیز حذف قوانین مخل توجه شود. ما باید به فکر کردن به مزایای ترانزیت، این امور را سروسامان دهیم. ترانزیت و ورود کالا به واسطه این صنعت، اشتغالزایی زیادی به دنبال دارد و در بحث امنیت، احیای صنایع کشور و توسعه مناطق مرزی و... هم مزایایی به دنبال خواهد داشت.
اگر از این فرصت استفاده کنیم، می‌توانیم ترانزیت حجم زیادی از محمولات منطقه را به خود اختصاص دهیم. بایستی با ارتباطات کنونی در دنیا و تصمیم‌گیری‌ها در مسائل اقتصادی در بهبود وضعیت ترانزیت تلاش کرد؛ زیرا کسی منتظر نمی‌ماند که از مسیری پر زحمت و پر هزینه برای حمل کالای خود استفاده کند. این موضوع باعث افزایش هزینه‌های تمام شده تجار خارجی می‌شود.
از طرفی، به موازات اینکه ما مسیر ترانزیتی را فعال کردیم، بسیاری از کشورها هم این کار را انجام داده‌اند؛ ترکیه با همکاری آذربایجان و با مشارکت بنادر ترکمنستان خط آبی خود را از دریای خزر به راه انداخته است.
بخش دیگری از محمولات که از ایران به افغانستان ترانزیت می‌شد، امروز از مسیر پاکستان حمل می‌شود؛ زیرا حمل دریایی به این کشور ارزان‌تر است. بخشی از بارها از طريق پاکستان هم به صورت ریلی به مرزهاى افغانستان حمل می‌شود. ضمن اینکه برخی از شهرهای افغانستان به پاکستان نزدیک‌ترند و به همین علت، هزینه و زمان کمتری برای حمل کالای افغانستان به پاکستان صرف می‌شود. این عوامل باعث افول ترانزیت ایران شده است.
چین هم خط ریلی بزرگی را تا اروپا سرمایه‌گذاری کرده است. بخشی از محمولات آسیای میانه و شمال افغانستان با این خط آهن حمل می‌شود که البته کرایه حمل آن بالاست و هزینه بازگشت کانتینر هم زیاد است؛ اما با همه اینها، این مسیر بخشی از محمولات را به خود اختصاص داده است.
دلایل کمرنگ شدن نقش ترانزیتی ایران
یکی از دلایل کمرنگ شدن نقش ترانزیتی ایران در سال‌های اخیر، تحریم‌هاست؛ زیرا هزینه حمل دریایی محمولات به سمت کشور ما بسیار زیاد است. بسیاری از شرکت‌های بزرگ خارجی و خطوط کشتیرانی ریسک نمی‌کنند و اجازه نمی‌دهند اسنادشان برای ایران صادر شود. به همین دلیل گاها بارها مسیرهای طولانی‌تری طی می‌کنند و به بنادر مختلف دنیا می‌روند و بعد به ایران می‌آیند. این موضوع باعث افزایش هزینه‌های تمام شده تجار خارجی می‌شود.
از طرفی، به موازات اینکه ما مسیر ترانزیتی را فعال کردیم، بسیاری از کشورها هم این کار را انجام داده‌اند؛ ترکیه با همکاری آذربایجان و با مشارکت بنادر ترکمنستان خط آبی خود را از دریای خزر به راه انداخته است.
بخش دیگری از محمولات که از طريق ایران به افغانستان ترانزیت می‌شد، امروز از مسیر پاکستان حمل می‌شود؛ زیرا حمل دریایی به این کشور ارزان‌تر است. بخشی از بارها از پاكستان تا مرز افغانستان به صورت ریلی حمل می‌شود. ضمن اینکه برخی از شهرهای افغانستان به پاکستان نزدیک‌ترند و به همین علت، هزینه و زمان کمتری برای حمل کالای افغانستان به پاکستان صرف می‌شود. این عوامل باعث افول ترانزیت ایران شده است.
چین هم خط ریلی بزرگی را تا اروپا سرمایه‌گذاری کرده است. بخشی از محمولات آسیای میانه و شمال افغانستان با این خط آهن حمل می‌شود که البته کرایه حمل آن بالاست و هزینه بازگشت کانتینر هم زیاد است؛ اما با همه اینها، این مسیر بخشی از محمولات را به خود اختصاص داده است.
در خصوص کاهش سطح تراز تجاری با کشورهای همسایه نیز می‌توان عوامل متعددی را دخیل دانست. بخش زیادی از روابط تجاری ما در حوزه صادرات کالا و ترانزیت به ترکمنستان و افغانستان کاهش یافته است. البته بخشی از این کاهش به مشکلات و گرفتاری و محدودیت‌های آن کشورها برمی‌گردد؛ تحولات سیاسی در افغانستان محدودیت‌هایی برای تجار آن کشور به وجود آورده است؛ تعداد كثيرى از تجار افغان از کشورشان خارج شده و با توجه به مشکلات پولی و بانکی، بابت آینده خود نگرانند.
همچنین، علیرغم تراز تجاری مثبت ایران با افغانستان که برخی سال‌ها تا 3.5 میلیارد دلار به نفع ما بوده، رغبت و رضایت کافی را برای افغانستان به عنوان بازار هدف ایجاد نکرده‌ایم. از طرفی، مرزهای دو طرف در بسیاری از اوقات دچار مشکل بوده است. ضعف و ناکارآمدی در مرزها در خروج و ترانزیت کالا باعث توقف‌های 10 روزه در برخی مقاطع و افزایش کرایه‌های حمل شده و نارضایتی تجار داخلی و خارجی و صادرکننده را به دنبال داشته است.
همچنین، می‌توانستیم در واردات کالا از کشورهایی چون افغانستان، تعرفه‌هایی وضع کنیم که به آنها کمک شود و در حمایت از سرمایه‌گذاران آنها می‌توانستیم سهولتی ایجاد کنیم اما متاسفانه سهولتی به مانند آنچه در استانداردهای بین‌المللی وجود دارد، ایجاد نکردیم.
نبود دیپلماسی فعال اقتصادی در تعاملات بین‌المللی
در مجموع، بخش زیادی از این مشکلات به نبود دیپلماسی فعال اقتصادی در تعاملات بین‌المللی ما برمی‌گردد. نکته دیگر، تحریم‌های بین‌المللی و تاثیر آن بر افزایش کرایه حمل دریایی برای تجار خارجی و افزایش زمان حمل کالا به ایران بوده که باعث کاهش روابط تجاری ما با افغانستان شده است.
اما در ترکمنستان، دولت این کشور بدون مشورت با بخش خصوصی سیاست‌هایش را اجرا می‌کند و رغبت چندانی هم به توسعه ترانزیت ندارد. دولت ترکمنستان گاها سیاست‌های پرهزینه‌ای برای ناوگان و تجار ما اعمال می‌کند. کرونا هم مزید بر علت شده و این دلایل باعث کاهش مقدار محمولات ما به ترکمنستان شده است. البته امیدواریم با سفر اخیر رئیس جمهوری و گفت‌وگوهایی که انجام شده، سطح روابط بهبود یابد و مشکلات و موانع برطرف گردد.
محمود امتی، نایب رئیس انجمن حمل و نقل بین‌المللی خراسان رضوی